Ege'nin saklı cenneti: “Tire”

Tiremiz; coğrafyası, kültürü, gelenekleri, bitki çeşitliliği, insanlarının sıcakkanlılığı ve yemekleriyle meşhur olan beldelerimizden biridir...

Tire, İzmir'in güneydoğusunda, yaklaşık 80 km uzaklıkta yer alan bir ilçesidir. Deniz seviyesinden yüksekliği 96 metre olan Tire'nin, kuzeyinde Küçük Menderes Ovası ve Bayındır, doğusunda Ödemiş, batısında Selçuk ve Torbalı ilçeleri, güneyinde ise Aydın Dağları ve Aydın ili ile çevrelenir. "Yeşil Tire" olarak anılır. Dağlara doğru çıkıldıkça çok sayıda bitki çeşidi bulunmaktadır. Göl olarak ise en yakın Tire-Selçuk yolu üzerindeki Selçuk'a bağlı Belevi Beldesi yakınındaki Belevi Gölü bulunmaktadır. İlçe sınırları içerisinde bulunan Güme Dağları 1646 m. yüksekliğindedir. Toprak yapısı kumlu, killi ve kır taban bir görüntü vermesine rağmen oldukça verimli ve çok çeşitli ürün yetiştirilmesine elverişlidir. Tarımsal ürünlerin çeşitliliğinde ilçenin tek akarsuyu olan 175 km. uzunluğundaki Küçük Menderes ırmağının da önemli rolü vardır. Akdeniz ikliminin etkisi altında olan ve bitki örtüsü bakımından maki bitki topluluğuna sahip bulunan Tire'de yazları sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır. İlçe ekonomisi tarım, ticaret ve sanayiye dayanmaktadır. Tarım ürünleri başta pamuk olmak üzere, buğday, arpa, tütün, susam ve her türle meyve, sebzedir. Arıcılık, besi ve süt inekçiliği gelişmiştir. Tire salı günleri kurulan pazarı ile ünlüdür, bu pazar Türkiye'nin en büyük açık pazarlarından biri olma özelliği taşımaktadır. Bu pazarda yerel sebzelerden, yerel meyvelere; kıyafetten, elektronik eşyalara, birçok ürünü bulmak mümkündür. Ayrıca Tire'nin "şiş köfte" adlı köftesi de (Tire Köfte olarak da anılır) çok meşhurdur. Bunun yanında keşkek Tire'nin en ünlü yemeklerindendir. Tire çeşitli ot yemeklerinin yapıldığı bir ilçedir. Buna örnek olarak karışık iç karması, karışık ot kavurması, sarmaşık kavurması verilebilir. Kabak çiçeği dolması da Tire'de sık yapılan yemeklerdendir. Ayrıca heybeli çorba da Tire'ye has yemeklerdendir. Hamur işlerine örnek olarak da lalengi (gıylangı) verilebilir. Lalengi yöresel olarak pisi pisi ve patlıcan balığı olarak da anılmaktadır. Mustafa çorbası yöreye ait tatlardandır. Ayrıca tatlı olarak 'Karadutlu Lor tatlısı' yöreye özgüdür. Yoğurtluzade Külliyesi, 15. yüzyılda yapılan bir külliye olup, BânisiYoğurtluoğlu Mustafa Bey' dir. Adını bânisinden almıştır. Halk arasında burası, daha çok Yavukluoğlu Camii olarak bilinir. Tire'nin güney kesiminde yer alan caminin doğu bitişiğinde muvakkithane, doğu ve batısında medrese odaları bulunur. Kuzeyinde ise rasathane yer alır. Özellikle bu rasathane, Türkiye tarihi açısından önemlidir. Üstü Kubbeli haremin iç ölçüleri 10,50x 11,00 m'dir. Kubbeden duvarlara geçiş troplar yardımıyla olur. İç döşemeden kubbe kasnağına kadar olan yükselti 10 metredir. Haremin yanında altta ve üstte iki pencere yer alır. Genelde pencereler sivri kemerli iki sıradır. Son cemaat yeri ile haremi ayıran portalın duvarında ikişer pencere vardır. Bunlar da sivri kemerlidir. Yan oda eskiden kütüphane olarak kullanılıyordu. Son cemaat yeri ile yan oda arasında bir ilişki bulunmamaktadır. Cami beş bölmeli olup, bir son cemaat yerine sahiptir. Sütun ve sivri kemer mimarisi görülür. Sütunların başlıkları devşirmedir. Son cemaat yerinin son kubbeli yerinden minareye geçilir. Merdiven genişliği 0,65m dir. Kaideyi üçgenli küp izler. İnce uzun minare gövdesi iki bilezik arasına alınmıştır. Şerefe beş sıra üçgenli ve karnaslı süslemeyi taşır. Petek durmaktadır. Külliye'de iki sıra halinde 14 medrese odası vardır. Yavukluoğlu Külliyesi restorasyon geçirmiş olup, camisi 2005 yılında ibadete açılmıştır. YEMEK KÜLTÜRÜ Günümüzde Tire mutfağı denince öncelikle zeytinyağı geliyor akla. Sonra da çeşit çeşit otlar… Tire, Kaystros (Küçük Menderes) ırmağının binlerce yıldır suladığı verimli ovası ve sırtını yasladığı Aydın Dağları ile bir ot cennetidir adeta. Hemen hemen her köyde aynı otun değişik adlarıyla karşılaşmak mümkündür. Sarmaşık, tilkicek, ebegümeci, iğnelik, şıngıldak, ısırgan, cibez, turp otu, kenger, şevketi bostan, helvacık, ballık, radika, labada, urgancık, tiksincik, kapurcuk, arapsaçı, sinir otu, hindiba, hardal, sirken, it üzümü, gaymecik, pazı, eşek helvası, melengeç, zil can, semizotu, tere, dereotu ve gerdemeTireliler'in tükettiği otlar arasında yer alır. Tireliler bu otların karışımından zeytinyağı ve salça kullanarak kavurmalar yapar. Karışık ot kavurması emek isteyen bir iştir. Bu otlar, yol kenarlarından olmamak koşulu ile toplanır, yıkanır, soğan, pırasa ve salça ile birlikte zeytinyağında kavrulur. Tireli, ayrıca otların bazılarını haşlayıp çiğden zeytinyağı, limon, sarımsak ve tuz karıştırıp tüketir. Bunlardan biri de turp otudur. Tireliler, turp otunu özellikle kışları haşlayıp üzerine zeytinyağı ekşi ve tuz dökerler. Kışları tarlalar bahçeler turp otuyla dolar. Ancak eskiler; lezzeti için kırağı yemesini şart koşarlar. Tire'de turp otunu kavuran aileler de vardır ama o genellikle haşlaması ile anılır. Turp otu gibi haşlanıp sosla yenen lahana cücüğü, karnabahar çiçeği, radika, pancar sayılabilir. Şevketi bostan, ilkbahar başında kuzu eti, nohut ve kengerin yakın akrabası olan bu bitkinin kökü ile yapılan leziz bir yemektir. Şevketi bostanın kökü topraktan çıkarılıp kabuğu soyularak doğranır. İçine zeytinyağı, soğan ve salça ilavesi ile pişirilir. Nisan aylarında melengeç (çitlenbik) ağacının taze filizleri kırılır, haşlandıktan sonra zeytinyağı, ekşi ve sarmısak dövülüp karıştırılarak tüketilir. Eskiden çitlenbik ağacının meyveleri hem çiğ hem de kavrulup yenirdi. Keza taze sürgünler çiğ olarak da tüketilebilir. Melengeç; yeme esnasında ağızda hoş bir ferahlık bırakır. Hele üzerine içilen bir bardak su sanki şerbet tadındadır. Onun için de melankoli veya melenk olma yani hoş olma ifadelerinin melengece dayandırıldığı söylenmektedir. Ege bitki örtüsünün tipik elemanlarından olan melengeç ağaçları, ne yazık ki, son yıllardaki tarla açma ve yapılaşma gibi nedenlerden ötürü ciddi tehdit altında bulunmaktadır. Tire'de salata, sanki yardımcı bir yemektir. Tireli, salatasız yemeğe oturmaz. İçine koyduğu sebze çeşidinde de oldukça özgürdür. Ekşi için salatada koruk ekşisi, karadut ve limon kullanılır. Salata deyip geçmemeli, zira görülmeye ve tatmaya değerdir. Salatanın içine bu da konur mu dedirten ve tümü de Küçük Menderes Ovası’nın verimli topraklarında yetişen sebze ve meyvelerin bazıları şunlardır: Marul, roka, tere, dereotu, yeşil soğan domates, kırmızı lahana, havuç, salatalık, pırasa, beyaz lahana, yeşil elma, ayva, asma filizi… Salatada önemli bir ayrıntı da sebzelerin hacmine oranla yüzey gerilimini azaltıcı yönde iri parçalar halinde doğranmasıdır. Bu salatanın besin değerinin mümkün olduğunca korunmasını sağlar. Salatanın vazgeçilmezi zeytinyağıdır. Baharda, akasya ya da erguvan çiçekleri salatanın göze hitap eden ayrıntılarını oluşturur. Yörede Okma diye bilinen ve domatesin, kuru soğanın iri iri doğrandığı, çökelek, zeytinyağı konarak zenginleştirilen bu salata gibi yemek, kısa zamanda yapılışı ve taze tüketilmesi ile Tire mutfağının bir diğer vazgeçilmezidir. Okma, tam bir yaz yiyeceğidir. Tire'nin eskileri ısrarla Okma'ya konulacak domatesin elde ovkularak suyunun çıkarıldığını, çökeleğin de kaşıkla ezilmesi gerektiğini söylemektedirler. Bu karışıma zeytinyağı, kuru soğan, nane, kekik, limon suyu, maydanoz, salatalık ve tuz ilavesiyle, banılarak yenilecek bir yemek karşımıza çıkmaktadır. Tire'de bu yemeğe gariban pilavı da denmektedir. Bugün Tire mutfağı, küresel baronların dünyaya dayattığı tüketim ekonomisi esaslı ayaküstü beslenme alışkanlıklarına karşılık direnen coğrafyası, zengin bitki örtüsü ve tarihî arka planından gelen kültürel çeşitliliğinin bir sonucu olarak  “Açıcılar, Doyurucular, Tatlandırıcılar” adı altında üç ana grup ve bu grupların yüzlerce örneği ile araştırılmayı beklemektedir: Sura, Kapama, Gıylangı, Mustafa Çorbası, Heybeli Çorba, Posalı Kavurma, Kol Böreği, Arnavut Ciğeri, Gazel Aşı, Keppat Reçeli… HABER:  Büyük Tire Haber Merkezi